SESTRA EROS, BRAT TANATOS

Momčilo Nastasijević, Kod večite slavine, režija Sonja Petrović

„Ličnosti su snažne i ne sasvim neuverljive, dijalog ima nešto od nužne prirodnosti, i gotovo sam siguran da je samo pitanje dana kada će najzad jedno naše pozorište učiniti napor da ovu dramu prikaže.“ Trebalo je da prođe šezdeset šest godina (magični broj?) da bi očekivanja Borislava Mihajlovića Mihiza povodom Nastasijevićevog kultnog komada Kod „Večite slavine“ – ispisana, gle, u Novom Sadu – bila ne samo uverljivo potvrđena, nego i sjajno prevaziđena njegovom preksinoćnom postavkom u Srpskom narodnom pozorištu, u režiji Sonje Petrović.

U autentično simbolističkom dramskom opusu Momčila Nastasijevića, koje Miodrag Pavlović naziva „pozorište senki prostreljeno kobima“, drama Kod „Večite slavine“ predstavlja ako ne kamen temeljac, a ono svakako reprezentativni slučaj. Tematika incestom uzrokovane kobi, pozicionirana u (za ove prostore) arhetipski prostor kafane, iskazana eliptičnim jezikom koji teži zaumnom, artikulisana zapletom po modelu delimične retrospekcije, zasnovana na folklornom nasleđu a usmerena ka tragičkoj neminovnosti: svaki od ovih elemenata manje ili više definiše, ali nijedan ne iscrpljuje prirodu Nastasijevićeve poetske i „muzičke“ drame. Uokvirene prologom i epilogom -u kojima se, u dramskoj „sadašnjici“, mire sinovi  Sirčanina i Podoljca, Magdaleninih udvarača stradalih u međusobnom obračunu (zbog ljubavi ali i bremena porodične omraze!) zbivaju se tri sekvence Nastasijevićeve „strasne i zaumne“ kobi. U prvoj, četrdeset godina ranije, Magdalena i Roman, odgajani (od pomalo jurodive) Tine kao brat i sestra, nakon spoznaje da potiču od različitih majki, ali istog oca, otkrivaju snagu neodoljive međusobne strasti – kojoj  Roman umiče izolacijom od ljudi (čuje se samo melodija njegove flaute), dok Magdalena nalazi jalovu utehu bacanjem u vrtlog zavodništva i razvrata. Druga sekvenca, koja neposredno sledi, predočava Magdinu trostruku golgotu: egzibicionističku igru moći sa ženama Sirčanina i Podoljca, neuspeli pokušaj da se, sestrinskom emocijom potisne strast u odnosu na Romana, i najzad, samoubilačku igru zavođenja koja okončava smrću Sirčanina i Podoljca. U trećoj sekvenci, koja se zbiva četvrt veka pre druge, autor nam predočava nasilne okolnosti rađanja glavnih protagonista (brutalno silovanje „konobarica“ Tine i Smiljke od strane tiranskog kafedžije Rape), kao i različite tipove reakcija dveju majki (Smiljkino bekstvo, Tinino ludilo), koje će prouzročiti već pomenuti lanac zbivanja. Postavivši u središte dramskog interesa incest kao vid vrhunskog prestupa („kobi“), Nastasijević teži da, kroz zaplet prožet nasiljem i  strastima,  pomiri dimenziju antičke neminovnosti koju sugerišu motivacija (incest, breme porodičnog prokletstva), sa aspektom folklorno utemeljene, zaumne simbolike, na koju upućuje atmosfera i emotivna strana glavnih likova – a sve to kroz pregnantan jezik, koji oscilira od surovog do eteričnog.

Nastasijevićeva drama, koja istovremeno baštini naturalistički motiv i folklornu atmosferu Bore Stankovića (Miodrag Pavlović) , ali i simbolističku melodiju pa i poetiku Meterlinka (koncept „Duše“), spada u scenski najzahtevnije predloške naše moderne drame. Utoliko je scensko tumačenje  Sonje Petrović, koje je realizovala sa mladom glumačkom ekipom SNP-a i sjajnim timom saradnika, predvođenih dramaturškinjom Minom Petrić, vrednije pažnje. Autentičnost, probojnost i snaga ovog tumačenja proizilaze – možda prvenstveno – iz jednog poetičkog (ne samo rediteljskog!) obrta. Naime, dok scenske postavke naših drama, zasnovanih na kombinacijama folklornog simbolizma i melodramskog naturalizma, uglavnom teže da emociju/strast predoče tek kao jedan od elemenata tog folklora (ili folklornog „svetonazora“), Sonja Petrović „obrće igricu“. U njenoj postavci Kod večite slavine (izostavljanje navodnika ukazuje na promenu simbolike), čitav folklorni (mitološki, legendarni) kontekst je stavljen u funkciju prezentovanja sage o ukletoj ljubavi – tačnije, pretvoren u tek jedan od sastojaka potresne i zaumne ontologije strasti.

Takav obrt, paradoksalno, omogućava da svi vitalni elementi folklornog nasleđa– u sadejstvu sa odabranim elementima antičkog obrasca tragike – uverljivo ožive. Na vizuelno-mizanscenskom planu, o tome svedoči slojevito dinamiziran prostor: od zdenca sa kružnom ogradom u prvom planu (koji od simbola čistote postaje kloaka nagona), preko niza providnih zastora u pozadini sa višestrukom funkcijom (Romanova večna tamnica, ali i simbolični prostor Magdaleninog potonuća u razvrat), do lajtmotiva venca ruža – koji se iz opipljivog simbola devojačke strasti preobražava u (projektovanu) krvavu mrlju nasilnog erosa, a potom u siv pejzaž emotivne pustoši. Na planu radnje i motiva, ovakav „unutrašnji“ preokret rezultira svojevrsnim emocionalnim, ali i simboličkim „zgušnjavanjem“. Zanemarujući, naime, podelu na činove, rediteljka gradira jedinstveni niz „dijalektike želje“, uz pomoć triju žarišta. Magdalenino i Romanovo međusobno emocionalno samootkrivanje je „polazna osnova“; ona se „razlama“ na analogne prizore odricanja- Romanovog, pasivnog (večna samoizolacija) i Magdaleninog aktivnog (traženje utehe u „prisvajanju sveta“ kroz razvrat- monolog „gospodarice Slavine“). Najzad, demonsko razrastanje strasti dobija autentičan scenski vrhunac prizorom u kojem se, paralelno sa smrtonosnim obračunom Sirčanina i Podoljca, konačno realizuje – dabome, ritualno-simboličkim sredstvima – incestuozni susret Magdalene i Romana – susret koji potresno pokazuje da, kada se dostigne plan sudbinskog, nestaje svaka uslovnost folklora i svaka arbitrarnost magije Konačno, u ovom prizoru, u sučeljavanju distance („postdramskih“ sredstava) i ritualnosti (folklornih motiva) pulsira ludilo prelivanja između Erosa i Tanatosa.

Vizuelno-scenska složenost pomenutog prizora – koji, uostalom, poentira dotadašnje i na izvestan način usmerava naredne sekvence predstave – umnogome duguje i skladnom sadejstvu režije sa prefinjenim dramaturškim rukopisom Mine Petrić (sadejstvo koje su već demonstrirale u predstavi Devojčica sa šibicama). No, da bi se, ne samo u realizaciji ovog prizora, nego i u na nivou čitave radnje, dostigao nivo na kojem – kako povodom Nastasijevićevog komada napominje Slobodanka Vladiv-Glover – „akteri prevazilaze svoje telesno bitisanje kroz ekstazu“ – bili su potrebni odgovarajući glumci. I tu je Sonja Petrović odigrala svoj najsmeliji, a ujedno i najzreliji potez: opredelila se za glumce pretežno mlađe generacije, predvođene, uz Stefana Vukića, njenim već oprobanim tandemom Sonja Isailović – Bojana Milanović (uz starijeg Nenada Pećinara). Vođen ne samo autentičnošću rediteljskog koncepta, već očigledno i nekom vrstom životnog, generacijski uslovljenog stava (raspoloženja?) u odnosu na tematiku, glumački ansambl je ostvario predstavu u kojoj, uprkos mnogi zamki na nivou žanra, stilskih iskušenja, brojnih nijansiranja u atmosferi i jezičkih začkoljica, nema slabog mesta. Štaviše, prisustvovali smo jednoj od retkih prilika u kojoj nove glumačke energije, kreativno se sučeljavajući, na naše oči sazrevaju zahvaljujući autentičnoj režijskoj postavci. Takav kontekst je, između ostalog, omogućio Vukašinu Ranđeloviću da, u ulozi Stojana/Ćope, uobliči svoju dosad najuverljiviju kreaciju. Stefan Vukić, se, pak, prvenstveno u ulozi Romana (igra i Rapu) predstavio kao istinsko otkrovenje: suptilan i slojevit u agresiji, efektan i snažan u pasivnosti – to je tek nagoveštaj njegovih nesumnjivih mogućnosti. Igra Bojane Milanović, pred kojom je bio konceptualno najteži zadatak – iz povišene tenzije ludila sredovečne Tine vratiti se u poletnu nevinost „tek jurodive“ devojke – donela je uzbudljiv spoj zaumne kobnosti i zastrašujuće patologije, uvek na visokom nivou. No, najznačajniji izvođački elemenat ove predstave – u svakom slučaju, elemenat koji joj u ključnim trenucima podaruje dimenziju iracionalne mudrosti i kliničke ludosti u isto vreme – jeste igra Sonje Isailović kao Magdalene. Strahotnu a zadivljujuću transformaciju – najdublju među onima koji (po Nastasijeviću) „love a ulovljeni“ – to jest, prelaz od uranjanja u zabranjenu strast, preko histeričnog samoporicanja, do poništavanja sebe posredstvom prihvatanja sveta – Sonja Isailović izvodi suvereno, vodeći posmatrača kroz sve stilske i žanrovske registre: podjednako ubedljiva u stišanoj koncentraciji odricanja, kao i opasnom sjaju ludila.

Konačno, umesto zaključka, podsetiću na jednu Bajronovu opasku: „Velika je ljubav onih koji se vole u grehu i strahu.“ Ali kada je reč o ovoj postavci Kod večite slavine, bilo bi sasvim primerena  parafraza: velika je hrabrost onih, koji ovako darovitim ljudima (i ženama) pružaju pozorišnu šansu. Otuda se može reći da je, posle preksinoćne premijere Nastasijevićevog komada, za Srpsko narodno pozorište dobitak trostruk: uverljivo i autentično tumačenje domaće „klasike“; spoznaja da „postdramska“ sredstva imaju efekta samo kao organski činioci pozorišne vizije; i, last but not least, odlučujući korak u sazrevanju nove glumačke prvakinje.

Svetislav Jovanov

Iz OFFa, 24. II 2022.